Prof. dr hab. Kazimierz Opałek (1918-1995), nasz Mistrz i Nauczyciel, kierownik Katedry Teorii Państwa i Prawa w latach 1954-1988. Pomimo formalnego przejścia w stan spoczynku w 1988 nadal czynnie uczestniczył w pracach Katedry, uznawany przez pracowników Katedry za Szefa oraz kontynuował intensywne badania naukowe. Jeden z niewielu polskich uczonych z dziedzin humanistycznych, którzy uzyskali światową renomę. Autor wielu książek, publikowanych także za granicą i wielu rozpraw artykułów w najbardziej renomowanych zagranicznych czasopismach naukowych. Visiting Professor czołowych uniwersytetów europejskich. Członek rzeczywisty Polskiej Akademii Nauk oraz członek czynny Polskiej Akademii Umiejętności, członek akademii zagranicznych.
Zawsze wspierał radą i wskazówkami młodszych kolegów. Poświęcał swoim uczniom bardzo wiele czasu. Nigdy nie narzucał im swoich poglądów, ale dbał o poziom warsztatowy i spójność argumentacji prac swoich uczniów. Dzięki swej renomie naukowej i międzynarodowym kontaktom czynnie i skutecznie wspomagał swoich uczniów w staraniach o staże i stypendia zagraniczne.
Autorką poniższego biogramu jest dr hab Jadwiga Potrzeszcz, prof. KUL. Biogram ukazał się w Encyklopedii Filozofii Polskiej wyd. przez Polskie Towarzystwo św. Tomasza z Akwinu, Lublin 2011 r.
Kazimierz Opałek był jedynym dzieckiem Tadeusza i Eugenii Opałków. Wychowywał się w rodzinie o dobrych patriotycznych i mieszczańskich tradycjach (ojciec był legionistą). W latach 1928-1936 uczęszczał do klasycznego Gimnazjum im. B. Nowodworskiego w Krakowie. Po uzyskaniu matury w 1936 rozpoczął studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a ukończył je w 1944 w ramach tajnego nauczania. Od roku 1938, będąc jeszcze studentem, pełnił funkcję zastępcy asystenta i bibliotekarza w Seminarium Historyczno-Prawnym UJ u prof. R. Taubenschlaga. W 1945 został asystentem na Wydziale Prawa UJ początkowo w Katedrze Powszechnej Historii Państwa i Prawa, a następnie w Katedrze Teorii Państwa i Prawa, której kierownikiem był uczeń Leona Petrażyckiego, wybitny polski teoretyk prawa i historyk filozofii prawa, prof. Jerzy Lande. Już w 1946 O. doktoryzował się na podstawie rozprawy Hieronim Stroynowski jako filozof prawa i został awansowany na stanowisko adiunkta. W latach 1945-1948 pracował dodatkowo w Oddziale Krakowskim Prokuratorii Generalnej RP (do 1947 jako aplikant, następnie jako referendarz). Od 1946 współpracował z czasopismem „Życie Nauki”, był też sekretarzem redakcji tego czasopisma. Jednocześnie kontynuował pracę naukową przygotowując rozprawę habilitacyjną Prawo podmiotowe, którą ukończył w 1949. Praca ta nie mogła jednak zostać opublikowana w tym czasie z przyczyn ideologicznych. Kazimierz Opałek powrócił do problematyki historii doktryn politycznych polskiego Oświecenia i uzyskał habilitację na podstawie monografii Prawo natury u polskich fizjokratów (Warszawa 1953), po czym został kontraktowym samodzielnym pracownikiem nauki. W 1954 został profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Prawa UJ. Po śmierci prof. J. Landego w 1954 Kazimierz Opałek został kierownikiem Katedry Teorii Państwa i Prawa UJ i funkcję tę pełnił aż do przejścia na emeryturę w 1988. W 1957 opublikował przygotowaną kilka lat wcześniej rozprawę Prawo podmiotowe i uzyskał na jej podstawie doktorat nauk (najwyższy ówczesny stopień naukowy, potem zniesiony). Tytuł profesora zwyczajnego nauk prawnych otrzymał w 1962. W UJ pełnił wiele ważnych funkcji. Nie tylko kierował Katedrą Teorii Państwa i Prawa, ale także w latach 1954-1956 był dziekanem Wydziału Prawa, w latach 1962-1964 prorektorem, a w latach 1969-1975 dyrektorem Instytutu Nauk Politycznych, będącego częścią Wydziału Prawa i Administracji UJ. Pełnił także wiele ważnych funkcji w Polskiej Akademii Nauk. W latach 1956-1962 był wicedyrektorem i kierownikiem Wydziału I Instytutu Nauk Prawnych PAN, w latach 1972-1982 przewodniczącym Komitetu Nauk Politycznych PAN, od 1975 do końca życia przewodniczącym Komisji Nauk Prawnych Oddziału PAN w Krakowie, a od 1985 przewodniczącym Komisji Nauk Politycznych Oddziału PAN w Krakowie. Ponadto w latach 1963-1970 był kierownikiem Ośrodka Krakowskiego Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN, a w latach 1968-1973 redaktorem naczelnym „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki”. Kazimierz Opałek był członkiem wielu polskich i międzynarodowych instytucji naukowych. W 1977 został członkiem korespondentem, a w 1986 członkiem rzeczywistym PAN. Ponadto po reaktywacji Polskiej Akademii Umiejętności został jej członkiem czynnym. W 1971 został wybrany członkiem Academie Internationale d’Historie des Sciences, w 1972 przewodniczącym Sekcji Polskiej Internationale Vereinigung für Rechts- und Sozialphilosophie, w 1980 członkiem korespondentem Instytutu Hansa Kelsena w Wiedniu, w 1981 członkiem zagranicznym Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk, w 1993 członkiem Bawarskiej Akademii Nauk w Monachium oraz członkiem Komitetu Wykonawczego Internationale Vereinigung für Rechts- und Sozialphilosophie. Poza działalnością w międzynarodowych towarzystwach naukowych Kazmierz Opałek miał także bardzo liczne zagraniczne kontakty naukowe. W latach 1960-1961 przebywał w USA jako stypendysta Fundacji Forda i rozpoczął nawiązywanie kontaktów naukowych w krajach anglosaskich oraz skandynawskich. Był także profesorem wizytującym w uniwersytetach we Frankfurcie n.M., Wiedniu i Monachium. Ściśle współpracował z uniwersytetami w Getyndze, we Fryburgu Badeńskim, Hanowerze, Bazylei oraz w Pécs (Węgry). Wygłosił odczyty w ponad 50 zagranicznych ośrodkach naukowych (w Belgii, Francji, NRD, USA, Węgrzech, Czechosłowacji, Jugosławii, Austrii, Kanadzie, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Brazylii, ZSRR, Włoszech, Danii, Szwecji, Finlandii, RFN). Brał udział w licznych kongresach i konferencjach naukowych. Stał się autorytetem naukowym uznawanym powszechnie, także za granicą, o czym świadczy przyznany w 1967 Doktorat Honoris Causa Uniwersytetu w Pécs oraz międzynarodowa księga pamiątkowa ofiarowana O. w 75 rocznicę urodzin (Sprache, Performanz und Ontologie des Rechts. Festgabe für Kazimierz Opałek zum 75. Geburtstag, herausgegeben von W. Krawietz und J. Wróblewski, Berlin 1993). Wcześniej także w Polsce poświęcono mu księgę jubileuszową w 70 rocznicę urodzin (Prawo i Polityka, Warszawa 1988) oraz Band 12 Untersuchungen zur Reinen Rechtslehre II. Ergebnisse eines Wiener Rechtstheoretischen Seminars 1988, herausgegeben von R. Walter (Univ. Prof. Dr. Dr. h. c. Kazimierz Opałek zum siebzigsten Geburtstag gewidmet), Wien 1988. Ponadto wydano tom poświęcony jego pamięci: „Archivum Iuridicum Cracoviense”, Vol. XXIX-XXX 1996-1997, Wydawnictwo Oddziału PAN, Kraków 1998. O. wypromował 15 doktorów. Niektórzy jego uczniowie (np. W. Lang, A. Peczenik, J. Hertrich-Woleński, T. Gizbert-Studnicki, J. Stelmach) także zajęli wybitne miejsce w nauce nie tylko polskiej, ale i światowej. Dorobek naukowy Kazimierza Opałka jest ogromny, liczący ponad 300 publikacji (20 książek, w tym 2 w jęz. niem., ok. 200 artykułów, kilkadziesiąt innych publikacji: recenzji, haseł encyklopedycznych i redakcji naukowych).
Ważniejsze dzieła O.: Znaczenie i rozwój nauki polskiej w XVIII wieku, Warszawa 1951; (wspólnie z B. Leśnodorskim) Nauka polskiego Oświecenia w walce o postęp, Warszawa 1951; Hugona Kołłątaja poglądy na państwo i prawo, Warszawa 1952; Prawo natury u polskich fizjokratów, Warszawa 1953; Myśl Oświecenia w Krakowie, Kraków 1955; Podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie w świetle Konstytucji PRL, Warszawa 1955; Prawo podmiotowe, Warszawa 1957; System prawa socjalistycznego, Warszawa 1958; (wspólnie z W. Zakrzewskim) Z zagadnień praworządności socjalistycznej, Warszawa 1958; Problemy metodologiczne nauki prawa, Warszawa 1962; (wspólnie z J. Wróblewskim) Współczesna teoria i socjologia prawa w USA, Warszawa 1963; (wspólnie z J. Wróblewskim) Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969; Z teorii dyrektyw i norm, Warszawa 1974; Überlegungen zu Hans Kelsens. Allgemeine Theorie der Normen, Wien 1980; Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1983, wyd. 2. 1985; Theorie der Direktiven und der Normen, Wien – New York 1986; (wspólnie z J. Wróblewskim) Prawo. Metodologia, filozofia, teoria prawa, Warszawa 1991.
Pośmiertnie wydano: (oprac. R. Sarkowicz, J. Stelmach) Studia z teorii i filozofii prawa, Kraków 1997; (red. J. Woleński) Selected Papers in Legal Philosophy, Dordrecht – Boston – Londyn 1998.
Zainteresowania naukowe Kazimierza Opałka były rozległe. Poza teorią i filozofią prawa, która stanowiła główną dziedzinę jego badań, zajmował się także z wielkim zaangażowaniem historią myśli polityczno-prawnej, historią nauki a także problematyką nauki o polityce. Charakterystyczne w twórczości Opałka jest akcentowanie, że nauki te powinny być uprawiane we wzajemnym związku, a nie w izolacji. W szczególności słusznie podkreślał, że „problemy filozoficzne nauki prawa nie powinny być czymś wyizolowanym i że w ich badaniu można odnieść duże korzyści, gdy zostaje ono włączone do szerszej filozoficznej refleksji nad naukami społecznymi” (Filozofia prawa a filozofia społeczna, w: Problemy teorii i filozofii prawa, Lublin 1985, s. 201). Był sceptyczny wobec „formalistycznego prawoznawstwa” i stosowania jedynie metody formalnodogmatycznej. Filozofia prawa powinna, jego zdaniem, „w relewantnym sensie posiadać charakter ‘filozofii społecznej’ – to znaczy biorąc prawo za punkt wyjścia, ukazywać je w kontekście innych zjawisk społecznych, wyjaśniając ich współzależności i prawidłowości rozwojowe, ale zarazem i cele, którym instytucje społeczne – prawne i inne – służą i służyć powinny”, zatem „jednym z istotnych mierników wartości każdej filozofii prawa jest właśnie stopień, w jakim posiada ona charakter filozofii społecznej” (tamże).
W początkowym okresie działalności naukowej (tj. do połowy lat pięćdziesiątych) Kazimierz Opałek zajmował się głównie historią filozofii prawa i doktryn politycznoprawnych, ponieważ stalinowski reżim praktycznie uniemożliwiał uprawianie teorii i filozofii prawa. W okresie tym opublikował wiele monografii i rozpraw o tematyce historycznej. Przede wszystkim specjalizował się w myśli społecznej i prawnej polskiego Oświecenia (poglądy politycznoprawne H. Kołłątaja, doktryna prawa natury polskich fizjokratów, postępowa myśl prawnicza H. Stroynowskiego, idee Oświecenia w XVIII-wiecznym Krakowie) ukazując jego związki z nurtem myśli prawniczej Oświecenia zachodnioeuropejskiego. Do problematyki historycznoprawnej powracał także w późniejszym okresie, publikując m. in. na temat F. K. von Savigny’ego (przekład O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa oraz obszerny wstęp na temat Savigny’ego i szkoły historycznej w prawoznawstwie, Warszawa 1964), L. Petrażyckiego (Teoria Petrażyckiego jako program integracji prawoznawstwa i nauk społecznych, w: Problemy kultury i wychowania. Zbiór studiów, Warszawa 1963) i przede wszystkim H. Kelsena (Überlegungen zu Hans Kelsens, Wien 1980).
Po 1956 prowadził badania z zakresu teorii i filozofii prawa, specjalizując się przede wszystkim w teorii norm, w której to dziedzinie osiągnął największy sukces i stał się uznanym w skali światowej autorytetem. „Kazimierz Opałek był przede wszystkim – światowej klasy – teoretykiem prawa. Sam zresztą wielokrotnie podkreślał, iż właśnie analityczne studia nad teorią dyrektyw i norm, logiką normatywną i metodologią prawoznawstwa, są najważniejszą częścią jego dorobku naukowego” (J. Stelmach, Kazimierz Opałek, w: J. Stelmach, W. Uruszczak (red.), Złota Księga Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 430). W prowadzeniu zespołowych badań nad „wszelkimi normami” (nie tylko normami prawnymi i moralnymi) dostrzegał korzyści m. in. dla bardziej precyzyjnego określenia norm prawnych i moralnych, ich odrębności rodzajowych oraz wykazania pokrewieństwa tych norm z pozornie odległymi rodzajami norm, jak np. reguły gier czy normy celowościowo-techniczne. Wśród zadań teorii norm wskazywał stworzenie podstawy dla poprawnej klasyfikacji norm oraz korekturę poglądów, które bezzasadnie pretendują do miana ogólnych poglądów na normy. Nawiązywał do semiotyki, deskrypcjonistycznego nurtu filozofii lingwistycznej, a zwłaszcza do oksfordzkiej „filozofii języka potocznego”. Teoria norm jest, zdaniem Kazimierza Opałka częścią szerszej teorii – teorii dyrektyw. Do dyrektyw jako określonych wypowiedzi językowych zaliczał takie wypowiedzi jak: „normy, rozkazy (imperatywy), reguły, namowy, życzenia, rady, zalecenia, wskazówki, itp.” (Z teorii dyrektyw i norm, s. 85). Dyrektywy nie opisują danego stanu rzeczy, lecz wyrażają stosunek wolicjonalny do rzeczywistości pozajęzykowej, „stanowią werbalne instrumenty wpływania na zachowanie się ludzkie” (tamże, s. 20). W ujęciu Kazimierza Opałka normy stanowią pewien szczególny przypadek dyrektyw, których odrębność należy ukazać na tle całości dyskursu dyrektywalnego.
Kazimierz Opałek był zwolennikiem pozytywizmu prawniczego. Chociaż „doceniał potrzebę i znaczenie moralnej oceny prawa, to jednak uważał, iż tego rodzaju postawa zasadniczo wykracza poza naukę. Było to rezultatem poglądu, że procesy normowania i wartościowania zawierają nieusuwalne elementy pozapoznawcze (nonkognitywizm)” (J. Woleński, Kazimierz Opałek (1918-1995), w: Sylwetki zmarłych członków Oddziału Krakowskiego Polskiej Akademii Nauk, PAN, Kraków 1996, s. 122). Podejmował także m. in. problematykę prawa podmiotowego, prawa pozytywnego, analitycznej i empirycznej teorii prawa, statycznych i dynamicznych systemów normatywnych, różnych pojęć normy, teorii rozumowania prawniczego. Ważnym kierunkiem badań była także niemiecka teoria i filozofia prawa oraz amerykańskie i skandynawskie nurty filozoficznoprawne.
W latach siedemdziesiątych zainteresowania badawcze Kazimierza Opałka. poszerzyły się o problematykę nauk o polityce (Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki) i wywarły znaczny wpływ na polskie badania politologiczne. O. postulował rozwój nauk politycznych w ścisłym związku z innymi naukami społecznymi, a w szczególności z filozofią prawa, etyką analityczną, ogólną teorią norm i wartości.
Literatura:
Bibliographie Kazimierz Opałek, w: Sprache, Performanz und Ontologie des Rechts. Festgabe für Kazimierz Opałek zum 75. Geburtstag, herausgegeben von W. Krawietz und J. Wróblewski, Berlin 1993, s. 467-485; J. Baszkiewicz, Kazimierz Opałek 1918-1995, “Nauka” 1996, nr 2, s. 250-252; Kazimierz Opałek, Bayerische Akademie der Wissenschaften „Jahrbuch” 1996, s. 228-229; J. Woleński, Kazimierz Opałek (1918-1995), w: Sylwetki zmarłych członków Oddziału Krakowskiego Polskiej Akademii Nauk, PAN, Kraków 1996, s. 121-122; R. Sarkowicz, J. Stelmach, Wstęp, w: K. Opałek, Studia z teorii i filozofii prawa, Kraków 1997, s. 7-10; T. Gizbert-Studnicki, Kazimierz Opałek’s Contribution to the Theory of Directives and Norms, „Archivum Iuridicum Cracoviense”, Vol. XXIX-XXX 1996-1997, Wydawnictwo Oddziału PAN, Kraków 1998, s. 5-8; J. Stelmach, Kazimierz Opałek, w: J. Stelmach, W. Uruszczak (red.), Złota Księga Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000, s. 429-433.